Wodogłowie

Wodogłowie polega na nadmiernym gromadzeniu się płynu mózgowo-rdzeniowego w komorach mózgu, w wyniku czego zostają one poszerzone. Nagromadzony w komorach płyn mózgowo-rdzeniowy stale bądź okresowo znajduje się pod wzmożonym ciśnieniem, czego następstwem jest ucisk na mózgowie. Prowadzi to do stopniowego zmniejszania się tkanki nerwowej i narastających zaburzeń w funkcjonowaniu chorego. W zależności od nasilenia i czasu trwania objawów wyróżniamy wodogłowie ostre i przewlekłe. W przypadku gdy do powstania wodogłowia doszło w okresie płodowym określamy je jako wrodzone, w pozostałych przypadkach mówimy o wodogłowiu nabytym.

Przyczyny wodogłowia

1. Wodogłowie wrodzone – występuje u dzieci z niektórymi wadami wrodzonymi ośrodkowego układu nerwowego. Ponad 80% przypadków wodogłowia występuje u dzieci z wadami dysraficznymi mózgowia i rdzenia kręgowego. Najczęstszą przyczyną powstania wodogłowia wrodzonego jest utrudnienie przepływu płynu mózgowo-rdzeniowego.

2. Wodogłowie pokrwotoczne – spowodowane najczęściej zaburzeniem wchłaniania płynu mózgowo-rdzeniowego w następstwie krwawienia do układu komorowego mózgu lub przestrzeni podpajęczynówkowej. Dotyczy to głównie przedwcześnie urodzonych noworodków. Wodogłowie pokrwotoczne wystąpić może również u dorosłych po urazach mechanicznych ośrodkowego układu nerwowego, oraz u pacjentów z wadami naczyniowymi i nowotworami mózgu.

3. Wodogłowie pozapalne będące następstwem przebytego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, konsekwencją którego dochodzi do zaburzeń krążenia i wchłaniania płynu mózgowo-rdzeniowego w obrębie przestrzeni podpajęczynówkowej.

4. Wodogłowie towarzyszące nowotworom mózgu występujące w przypadku guzów położonych w obrębie lub w bliskim sąsiedztwie układu komorowego.

Objawy nadciśnienia wewnątrzczaszkowego

– u dzieci poniżej drugiego życia, powiększenie obwodu głowy i rozejście szwów czaszkowych, ciemiączko uwypuklone i napięte, skóra cienka, z wyraźnie widocznymi żyłami. Gałki oczne skierowane ku dołowi, częściowo przykryte powieką dolną (objaw zachodzącego słońca). Dziecko częściej i dłużej śpi, jest niespokojne, płaczliwe. Pojawiają się ulewania i wymioty.

– u dzieci starszych i osób dorosłych ból głowy, nudności, wymioty (szczególnie rano). Dzieci stają się apatyczne, niechętne do zabawy. U osób starszych mogą pojawić się trudności z koncentracją i nauką. U części chorych mogą wystąpić zaburzenia równowagi, podwójne widzenie, nierówność źrenic, napady padaczkowe. W skrajnych przypadkach może dojść do utraty oddechu, zatrzymania akcji serca a nawet śmierci. Dlatego nigdy nie należy bagatelizować powyższych objawów, a u osób ze zdiagnozowanym wodogłowiem systematycznie kontrolować wielkość komór i pracę zastawki.

Leczenie wodogłowia

W rozpoznaniu wodogłowia kluczową rolę odgrywają badania obrazowe, powtarzane w pewnych odstępach czasowych, aby móc stwierdzić dynamikę procesu chorobowego.

U niemowląt i małych dzieci wykonuje się ultrasonografię przezciemiączkową (USG), zaś u dzieci starszych i osób dorosłych tomografię komputerową głowy, bądź rezonans magnetyczny (dla uzyskania dokładniejszego niż w tomografii obrazu).

Nie ma lekarstwa na wodogłowie, zaś jedyną metodą jego leczenia jest zabieg operacyjny mający na celu przywrócenie prawidłowego ciśnienia wewnątrzczaszkowego. U większości pacjentów konieczne okazuje się założenie układu zastawkowego (zastawki). Układ zastawkowy składa się z drenu komorowego (miękka i elastyczna rurka której jeden koniec połączony jest z mechanizmem zastawki, a drugi umieszczony w komorze bocznej mózgu), mechanizmu zastawkowego (urządzenia regulującego przepływ płynu mózgowo-rdzeniowego), drenu obwodowego (podobny drenu komorowego, połączony z zastawką, odprowadza płyn mózgowo-rdzeniowy do przedsionka serca lub otrzewnej). Zabieg operacyjny przeprowadza się w znieczuleniu ogólnym, pacjent oddycha przez respirator. Przed zabiegiem pacjentowi obcina się część włosów i goli skórę w miejscu planowanej operacji. Podczas operacji wykonuje się nacięcie skóry na głowie oraz w miejscu ujścia drenu obwodowego, oraz nawierca się otwór w kości czaszki, przez który wprowadzony zostaje dren komorowy. Dren obwodowy umieszczony zostaje pod skórą. Po zabiegu dziecko pozostaje na czczo przez 24 godziny, chory ma podawane środki przeciwbólowe i kroplówki. Po założeniu zastawki nie należy układać chorego na boku z zastawką. Długotrwały ucisk skóry dziecka nad zastawką może spowodować jej niedokrwienie i infekcję układu.

U dzieci z wodogłowiem u których przyczyną wodogłowia są zaburzenia przepływu a nie wchłaniania płynu, skuteczne okazać się może leczenie metodą neuroendoskopową, bez konieczności zakładania zastawki. Podczas zabiegu wytwarza się połączenie między komorą III a przestrzenią podpajęczynówkową uzyskując w efekcie przepływ płynu mózgowo-rdzeniowego do przestrzeni podpajęczynówkowej pomijając istniejące przeszkody, a co za tym idzie, likwidując objawy kliniczne wodogłowia.

Tymczasowe metody normalizacji ciśnienia płynu mózgowo-rdzeniowego

Zdarzają się sytuacje, że narastające wodogłowie wymaga pilnego leczenia, a z różnych przyczyn nie można u pacjenta założyć układu zastawkowego (np. infekcja płynu mózgowo-rdzeniowego).

Wówczas , w celu zmniejszenia ciśnienia wewnątrzkomorowego stosuje się:

Drenaż komorowy zewnętrzny składa się z drenu komorowego połączonego ze specjalnym workiem zawieszonym obok głowy pacjenta. Pacjent musi leżeć w tej samej pozycji, każda zmiana pozycji ciała wymaga regulacji wysokości zawieszenia worka. Ze względu na ryzyko zakażenia, nie jest wskazane zbyt długie korzystanie z drenażu zewnętrznego.

Podskórny dostęp komorowy (zbiornik Rickhama) składa się z drenu komorowego, oraz niewielkiego, dwuczęściowego zbiornika w kształcie grzybka. Zbiornik umieszcza się pod skórą w miejscu otworu w kości czaszki. Nadmiar płynu zgromadzony w zbiorniczku odprowadzani jest przez nakłócie zbiornika przy pomocy igły i strzykawki 1-2 razy dziennie. Ze wzgkedu na to iż czynność tę kontroluje się przez napięcie ciemiączka, zbiornik Rickhama może być stosowany tylko u małych dzieci.

Leczenie wodogłowia w okresie płodowym

W przypadku rozpoznania wodogłowia w okresie płodowym istnieje możliwość jego leczenia za pomocą układu zastawkowego jeszcze przed rozwiązaniem ciąży. Przez nacięcie skóry na brzuchu matki pod kontrolą ultrasonografu wprowadza się specjalny dren do układu komorowego płodu. Dren ten łączy się z mechanizmem zastawki, który umieszcza się pod skóra na brzuchu matki, lub stosuje się zastawki łączące bezpośrednio układ komorowy z jamą owodni. Leczenie to nie chroni dziecka przed koniecznością założenia zastawki po urodzeniu, pozwala jednak zapobiegać dalszym uszkodzeniom mózgu.

Opieka nad dzieckiem po założeniu układu zastawkowego

Zastawka będzie towarzyszyła pacjentowi do końca życia, jej usunięcie spowodowałoby ponowne pojawienie się objawów wzmożonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego.

Chory z założoną zastawką musi znajdować się pod stałą opieką neurochirurga, najlepiej w ośrodku, w którym przeprowadzono zabieg. Częstotliwość wizyt kontrolnych ustala lekarz. W celu oceny funkcjonowania zastawki pacjentowi wykonuje się kontrolne badania obrazowe (USG przezciemiączkowe u małych dzieci, tomografia i rezonans u starszych). W miarę wzrastania dziecka lekarz zleca również zdjęcie RTG klatki piersiowej lub jamy brzusznej w celu określenia położenia końcówki drenu obwodowego.

Dziecko z wodogłowiem zaopatrzone w sprawną zastawkę ma szansę rozwijać się prawidłowo. Zastawka ze względu na swoje niewielkie rozmiary jest praktycznie niezauważalna. Dziecko z zastawką może zachowywać się jak jego rówieśnicy, nie należy obawiać się mechanicznego uszkodzenia zastawki w trakcie normalnych zajęć ruchowych.

Źródło:

„Wodogłowie u dzieci. Informator dla rodziców”, Krzysztof Zakrzewski, Lech Polis